ตตฺถ อนุฏฺฐหาโนติ อนุฏฺฐหนฺโต อวายมนฺโตฯ ยุวา พลีติ ปฐมโยพฺพเน ฐิโต พลสมฺปนฺโนปิ หุตฺวา อลสภาเวน อุเปโต โหติ, ภุตฺวา สยติฯ สํสนฺนสงฺกปฺปมโนติ ตีหิ มิจฺฉาวิตกฺเกหิ สุฏฺฐุ อวสนฺนสมฺมาสงฺกปฺปจิตฺโตฯ กุสีโตติ นิพฺพีริโยฯ อลโสติ มหาอลโส ปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ อริยมคฺคํ อปสฺสนฺโต น วินฺทติ, น ปฏิลภตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

ปธานกมฺมิกติสฺสตฺเถรวตฺถุ ปญฺจมํฯ

6. สูกรเปตวตฺถุ

วาจานุรกฺขีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต สูกรเปตํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ ทิวเส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ลกฺขณตฺเถเรน สทฺธิํ คิชฺฌกูฏา โอโรหนฺโต เอกสฺมิํ ปเทเส สิตํ ปาตฺวากาสิฯ ‘‘โก นุ โข, อาวุโส, เหตุ สิตสฺส ปาตุกมฺมายา’’ติ ลกฺขณตฺเถเรน ปุฏฺโฐ ‘‘อกาโล, อาวุโส, อิมสฺส ปญฺหสฺส, สตฺถุ สนฺติเก มํ ปุจฺเฉยฺยาถา’’ติ วตฺวา ลกฺขณตฺเถเรน สทฺธิํเยว ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เวฬุวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิฯ อถ นํ ลกฺขณตฺเถโร ตมตฺถํ ปุจฺฉิฯ โส อาห – ‘‘อาวุโส, อหํ เอกํ เปตํ อทฺทสํ, ตสฺส ติคาวุตปฺปมาณํ สรีรํ, ตํ มนุสฺสสรีรสทิสํฯ สีสํ ปน สูกรสฺส วิย, ตสฺส มุเข นงฺคุฏฺฐํ ชาตํ, ตโต ปุฬวา ปคฺฆรนฺติฯ สฺวาหํ ‘น เม เอวรูโป สตฺโต ทิฏฺฐปุพฺโพ’ติ ตํ ทิสฺวา สิตํ ปาตฺวากาสิ’’นฺติฯ สตฺถา ‘‘จกฺขุภูตา วต, ภิกฺขเว, มม สาวกา วิหรนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘อหมฺเปตํ สตฺตํ โพธิมณฺเฑเยว อทฺทสํฯ ‘เย ปน เม น สทฺทเหยฺยุํ, เตสํ อหิตาย อสฺสา’ติ ปเรสํ อนุกมฺปาย น กเถสิํฯ อิทานิ โมคฺคลฺลานํ สกฺขิํ กตฺวา กเถมิฯ สจฺจํ, ภิกฺขเว, โมคฺคลฺลาโน อาหา’’ติ กเถสิฯ

ตํ สุตฺวา ภิกฺขู สตฺถารํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘กิํ ปน, ภนฺเต, ตสฺส ปุพฺพกมฺม’’นฺติฯ สตฺถา ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถา’’ติ อตีตํ อาหริตฺวา ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ กเถสิฯ

กสฺสปพุทฺธกาเล กิร เอกสฺมิํ คามกาวาเส ทฺเว เถรา สมคฺควาสํ วสิํสุฯ เตสุ เอโก สฏฺฐิวสฺโส, เอโก เอกูนสฏฺฐิวสฺโส ฯ เอกูนสฏฺฐิวสฺโส อิตรสฺส ปตฺตจีวรํ อาทาย วิจริ, สามเณโร วิย สพฺพํ วตฺตปฏิวตฺตํ อกาสิฯ เตสํ เอกมาตุกุจฺฉิยํ วุตฺถภาตูนํ วิย สมคฺควาสํ วสนฺตานํ วสนฏฺฐานํ เอโก ธมฺมกถิโก อาคมิฯ ตทา จ ธมฺมสฺสวนทิวโส โหติฯ เถรา นํ สงฺคณฺหิตฺวา ‘‘ธมฺมกถํ โน กเถหิ สปฺปุริสา’’ติ อาหํสุฯ โส ธมฺมกถํ กเถสิฯ เถรา ‘‘ธมฺมกถิโก โน ลทฺโธ’’ติ ตุฏฺฐจิตฺตา ปุนทิวเส ตํ อาทาย ธุรคามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ตตฺถ กตภตฺตกิจฺจา, ‘‘อาวุโส, หิยฺโย กถิตฏฺฐานโตว โถกํ ธมฺมํ กเถหี’’ติ มนุสฺสานํ ธมฺมํ กถาเปสุํฯ มนุสฺสา ธมฺมกถํ สุตฺวา ปุนทิวสตฺถายปิ นิมนฺตยิํสุฯ เอวํ สมนฺตา ภิกฺขาจารคาเมสุ ทฺเว ทฺเว ทิวเส ตํ อาทาย ปิณฺฑาย จริํสุฯ

ธมฺมกถิโก จินฺเตสิ – ‘‘อิเม ทฺเวปิ อติมุทุกา, มยา อุโภเปเต ปลาเปตฺวา อิมสฺมิํ วิหาเร วสิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส สายํ เถรูปฏฺฐานํ คนฺตฺวา ภิกฺขูนํ อุฏฺฐาย คตกาเล นิวตฺติตฺวา มหาเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, กิญฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘กเถหิ, อาวุโส’’ติ วุตฺเต โถกํ จินฺเตตฺวา, ‘‘ภนฺเต, กถา นาเมสา มหาสาวชฺชา’’ติ วตฺวา อกเถตฺวาว ปกฺกามิฯ อนุเถรสฺสาปิ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตเถว อกาสิฯ โส ทุติยทิวเส ตเถว กตฺวา ตติยทิวเส เตสํ อติวิย โกตุหเล อุปฺปนฺเน มหาเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, กิญฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถิ, ตุมฺหากํ ปน สนฺติเก วตฺตุํ น วิสหามี’’ติ วตฺวา เถเรน ‘‘โหตุ, อาวุโส, กเถหี’’ติ นิปฺปีฬิโต อาห – ‘‘กิํ ปน, ภนฺเต, อนุเถโร ตุมฺเหหิ สทฺธิํ สํโภโค’’ติฯ สปฺปุริส, กิํ นาเมตํ กเถสิ, มยํ เอกมาตุกุจฺฉิยํ วุตฺถปุตฺตา วิย, อมฺเหสุ เอเกน ยํ ลทฺธํ, อิตเรนาปิ ลทฺธเมว โหติฯ มยา เอตสฺส เอตฺตกํ กาลํ อคุโณ นาม น ทิฏฺฐปุพฺโพติ? เอวํ, ภนฺเตติฯ อามาวุโสติฯ

ภนฺเต มํ อนุเถโร เอวมาห – ‘‘สปฺปุริส, ตฺวํ กุลปุตฺโต, อยํ มหาเถโร ลชฺชี เปสโลติ เอเตน สทฺธิํ สํโภคํ กโรนฺโต อุปปริกฺขิตฺวา กเรยฺยาสี’’ติ เอวเมส มํ อาคตทิวสโต ปฏฺฐาย วทตีติฯ

มหาเถโร ตํ สุตฺวาว กุทฺธมานโส ทณฺฑาภิหตํ กุลาลภาชนํ วิย ภิชฺชิฯ อิตโรปิ อุฏฺฐาย อนุเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตเถว อโวจ, โสปิ ตเถว ภิชฺชิฯ เตสุ กิญฺจาปิ เอตฺตกํ กาลํ เอโกปิ วิสุํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐปุพฺโพ นาม นตฺถิ, ปุนทิวเส ปน วิสุํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา อนุเถโร ปุเรตรํ อาคนฺตฺวา อุปฏฺฐานสาลาย อฏฺฐาสิ, มหาเถโร ปจฺฉา อคมาสิฯ ตํ ทิสฺวา อนุเถโร จินฺเตสิ – ‘‘กิํ นุ โข อิมสฺส ปตฺตจีวรํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, อุทาหุ โน’’ติฯ โส ‘‘น อิทานิ ปฏิคฺคเหสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวาปิ ‘‘โหตุ, น มยา เอวํ กตปุพฺพํ, มยา อตฺตโน วตฺตํ หาเปตุํ น วฏฺฏตี’’ติ จิตฺตํ มุทุกํ กตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ปตฺตจีวรํ เทถา’’ติ อาหฯ อิตโร ‘‘คจฺฉ, ทุพฺพินีต, น ตฺวํ มม ปตฺตจีวรํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺตรูโป’’ติ อจฺฉรํ ปหริตฺวา เตนปิ ‘‘อาม, ภนฺเต, อหมฺปิ ตุมฺหากํ ปตฺตจีวรํ น ปฏิคฺคณฺหามีติ จินฺเตสิ’’นฺติ วุตฺเต, ‘‘อาวุโส นวก, กิํ ตฺวํ จินฺเตสิ, มม อิมสฺมิํ วิหาเร โกจิ สงฺโค อตฺถี’’ติ อาหฯ อิตโรปิ ‘‘ตุมฺเห ปน, ภนฺเต, กิํ เอวํ มญฺญถ ‘มม อิมสฺมิํ วิหาเร โกจิ สงฺโค อตฺถี’ติ, เอโส เต วิหาโร’’ติ วตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย นิกฺขมิฯ อิตโรปิ นิกฺขมิฯ เต อุโภปิ เอกมคฺเคนาปิ อคนฺตฺวา เอโก ปจฺฉิมทฺวาเรน มคฺคํ คณฺหิ, เอโก ปุรตฺถิมทฺวาเรนฯ ธมฺมกถิโก, ‘‘ภนฺเต, มา เอวํ กโรถ, มา เอวํ กโรถา’’ติ วตฺวา ‘‘ติฏฺฐาวุโส’’ติ วุตฺเต นิวตฺติฯ โส ปุนทิวเส ธุรคามํ ปวิฏฺโฐ มนุสฺเสหิ, ‘‘ภนฺเต, ภทฺทนฺตา กุหิ’’นฺติ วุตฺเต, ‘‘อาวุโส, มา ปุจฺฉถ, ตุมฺหากํ กุลุปกา หิยฺโย กลหํ กตฺวา นิกฺขมิํสุ, อหํ ยาจนฺโตปิ นิวตฺเตตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ อาหฯ เตสุ พาลา ตุณฺหี อเหสุํฯ ปณฺฑิตา ปน ‘‘อมฺเหหิ เอตฺตกํ กาลํ ภทฺทนฺตานํ กิญฺจิ ขลิตํ นาม น ทิฏฺฐปุพฺพํ, เตสํ ภยํ อิมํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ ภวิสฺสตี’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺตา อเหสุํฯ

เตปิ เถรา คตฏฺฐาเน จิตฺตสุขํ นาม น ลภิํสุฯ มหาเถโร จินฺเตสิ – ‘‘อโห นวกสฺส ภิกฺขุโน ภาริยํ กมฺมํ กตํ, มุหุตฺตํ ทิฏฺฐํ นาม อาคนฺตุกภิกฺขุํ อาห – ‘มหาเถเรน สทฺธิํ สํโภคํ มา อกาสี’’’ติฯ อิตโรปิ จินฺเตสิ – ‘‘อโห มหาเถรสฺส ภาริยํ กมฺมํ กตํ, มุหุตฺตํ ทิฏฺฐํ นาม อาคนฺตุกภิกฺขุํ อาห – ‘อิมินา สทฺธิํ สํโภคํ มา อกาสี’’’ติฯ

เตสํ เนว สชฺฌาโย น มนสิกาโร อโหสิฯ เต วสฺสสตจฺจเยน ปจฺฉิมทิสาย เอกํ วิหารํ อคมํสุฯ เตสํ เอกเมว เสนาสนํ ปาปุณิฯ มหาเถเร ปวิสิตฺวา มญฺจเก นิสินฺเน อิตโรปิ ปาวิสิฯ มหาเถโร ตํ ทิสฺวาว สญฺชานิตฺวา อสฺสูนิ สนฺธาเรตุํ นาสกฺขิฯ อิตโรปิ มหาเถรํ สญฺชานิตฺวา อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ ‘‘กเถมิ นุ โข มา กเถมี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘น ตํ สทฺเธยฺยรูป’’นฺติ เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอตฺตกํ กาลํ ตุมฺหากํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริํ, อปิ นุ โข เม กายทฺวาราทีสุ ตุมฺเหหิ กิญฺจิ อสารุปฺปํ ทิฏฺฐปุพฺพ’’นฺติฯ ‘‘น ทิฏฺฐปุพฺพํ, อาวุโส’’ติฯ อถ กสฺมา ธมฺมกถิกํ อวจุตฺถ ‘‘มา เอเตน สทฺธิํ สํโภคมกาสี’’ติ? ‘‘นาหํ, อาวุโส, เอวํ กเถมิ, ตยา กิร มม อนฺตเร เอวํ วุตฺต’’นฺติฯ ‘‘อหมฺปิ, ภนฺเต, น วทามี’’ติฯ เต ตสฺมิํ ขเณ ‘‘เตน อมฺเห ภินฺทิตุกาเมน เอวํ วุตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา อญฺญมญฺญํ อจฺจยํ เทสยิํสุฯ เต วสฺสสตํ จิตฺตสฺสาทํ อลภนฺตา ตํ ทิวสํ สมคฺคา หุตฺวา ‘‘อายาม, นํ ตโต วิหารา นิกฺกฑฺฒิสฺสามา’’ติ ปกฺกมิตฺวา อนุปุพฺเพน ตํ วิหารํ อคมํสุฯ

ธมฺมกถิโกปิ เถเร ทิสฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิคฺคเหตุํ อุปคจฺฉิฯ เถรา ‘‘น ตฺวํ อิมสฺมิํ วิหาเร วสิตุํ ยุตฺตรูโป’’ติ อจฺฉรํ ปหริํสุฯ โส สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต ตาวเทว นิกฺขมิตฺวา ปลายิฯ อถ นํ วีสติ วสฺสสหสฺสานิ กโต สมณธมฺโม สนฺธาเรตุํ นาสกฺขิ, ตโต จวิตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺโต เอกํ พุทฺธนฺตรํ ปจฺจิตฺวา อิทานิ คิชฺฌกูเฏ วุตฺตปฺปกาเรน อตฺตภาเวน ทุกฺขํ อนุโภตีติฯ

สตฺถา อิทํ ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ อาหริตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา นาม กายาทีหิ อุปสนฺตรูเปน ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[281]

‘‘วาจานุรกฺขี มนสา สุสํวุโต,

กาเยน จ นากุสลํ กยิรา;

เอเต ตโย กมฺมปเถ วิโสธเย,

อาราธเย มคฺคมิสิปฺปเวทิต’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – จตุนฺนํ วจีทุจฺจริตานํ วชฺชเนน วาจานุรกฺขี อภิชฺฌาทีนํ อนุปฺปาทเนน มนสา จ สุฏฺฐุ สํวุโต ปาณาติปาตาทโย ปชหนฺโต กาเยน จ อกุสลํ น กยิราฯ เอวํ เอเต ตโย กมฺมปเถ วิโสธเยฯ เอวํ วิโสเธนฺโต หิ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสเกหิ พุทฺธาทีหิ อิสีหิ ปเวทิตํ อฏฺฐงฺคิกมคฺคํ อาราเธยฺยาติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

สูกรเปตวตฺถุ ฉฏฺฐํฯ

7. โปฏฺฐิลตฺเถรวตฺถุ

โยคา เวติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โปฏฺฐิลํ นาม เถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร สตฺตนฺนมฺปิ พุทฺธานํ สาสเน เตปิฏโก ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ธมฺมํ วาเจสิฯ สตฺถา จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุโน ‘อตฺตโน ทุกฺขนิสฺสรณํ กริสฺสามี’ติ จิตฺตมฺปิ นตฺถิ สํเวเชสฺสามิ น’’นฺติฯ ตโต ปฏฺฐาย ตํ เถรํ อตฺตโน อุปฏฺฐานํ อาคตกาเล ‘‘เอหิ, ตุจฺฉโปฏฺฐิล, วนฺท, ตุจฺฉโปฏฺฐิล, นิสีท, ตุจฺฉโปฏฺฐิล, ยาหิ, ตุจฺฉโปฏฺฐิลา’’ติ วทติฯ อุฏฺฐาย คตกาเลปิ ‘‘ตุจฺฉโปฏฺฐิโล คโต’’ติ วทติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘อหํ สาฏฺฐกถานิ ตีณิ ปิฏกานิ ธาเรมิ, ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อฏฺฐารส มหาคเณ ธมฺมํ วาเจมิ, อถ ปน มํ สตฺถา อภิกฺขณํ, ‘ตุจฺฉโปฏฺฐิลา’ติ วเทติ, อทฺธา มํ สตฺถา ฌานาทีนํ อภาเวน เอวํ วเทตี’’ติฯ โส อุปฺปนฺนสํเวโค ‘‘ทานิ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กริสฺสามี’’ติ สยเมว ปตฺตจีวรํ สํวิทหิตฺวา ปจฺจูสกาเล สพฺพปจฺฉา ธมฺมํ อุคฺคณฺหิตฺวา นิกฺขมนฺเตน ภิกฺขุนา สทฺธิํ นิกฺขมิฯ ปริเวเณ นิสีทิตฺวา สชฺฌายนฺตา นํ ‘‘อาจริโย’’ติ น สลฺลกฺเขสุํฯ โส วีสโยชนสตมคฺคํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ อรญฺญาวาเส ติํส ภิกฺขู วสนฺติ, เต อุปสงฺกมิตฺวา สงฺฆตฺเถรํ วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อวสฺสโย เม โหถา’’ติ อาหฯ อาวุโส, ตฺวํ ธมฺมกถิโก, อมฺเหหิ นาม ตํ นิสฺสาย กิญฺจิ ชานิตพฺพํ ภเวยฺย, กสฺมา เอวํ วเทสีติ? มา, ภนฺเต, เอวํ กโรถ, อวสฺสโย เม โหถาติฯ เต ปน สพฺเพ ขีณาสวาวฯ อถ นํ มหาเถโร ‘‘อิมสฺส อุคฺคหํ นิสฺสาย มาโน อตฺถิเยวา’’ติ อนุเถรสฺส สนฺติกํ ปหิณิฯ โสปิ นํ ตเถวาหฯ